Kıymetli Evrak Tanımı ve Özellikleri

Kıymetli evrak uygulamada daha çok senet olarak bildiğimiz ama çok geniş bir hukuk dalıdır. Kıymetli evraklar ticaret kanunu hükümlerine tabidir. Kıymetli evrakların içerdikleri hak senetten ayrı olarak değerlendirilemez ve başkalarına da devredilemez. Anlaşılacağı üzere kıymetli evraklar birer senettir. Kıymetli evrakın parasal bir hakkı taşıması gerekir. Yani kıymetli evrak bir para alacağı olmalıdır. Kıymetli evrakın üzerinde yer alan hak tedavül edilebilmelidir. Yani kıymetli evrak devredilebilir nitelikte olmalıdır. Kıymetli evrakta hak ve senet arasında sıkı bir bağ bulunmalıdır. Senedi taşıyan üzerinde hakları da taşır. Senet onun adına olmasa bile bu kişi başkalarına ait haklarını elinde bulundurmuş olur. Kıymetli evraklarda soyutluk ilkesi geçerlidir. Yani kıymetli evrakı elinde bulunduran kişi somut olarak değil de soyut olarak hakları ve dolayısı ile parayı elinde bulundurur. Kıymetli evrak sıkı sekil şartlarına tabidir ve özel şartlar da içerir. Özellikle zorunlu şartları yerine getirilmemiş kıymetli evrak geçersizdir. Ayrıca kıymetli evraklarda tip sınırlılığı vardır.

Özetle kıymetli evrak; hakkın senet ile taşındığı, konusu para alacağı olan, sıkı şekil şartlarına tabi, soyutluk ve devredilebilirlik özelliklerine sahip evraklar olarak tanımlanabilir.

Kıymetli Evrakın Sınıflandırılması

Kıymetli evraklar çeşitli yönlerden nitelendirebilir. Kıymetli evraklar içerdiği haklar, bu hakların ne zaman doğduğu, sebebe bağlı olması ve devir şekilleri açısından sınıflandırılabilirler. Kıymetli evraklar içerdiği hak bakımından alacak senetleri, emtia senetleri, pay senetleri, katılma senetleri ve karma nitelikli senetler olarak sınıflandırırlar. Hakkın ne zaman doğduğu açısından ise kurucu ve açıklayıcı olmak üzere iki tür kıymetli evrak vardır. Sebep ilişkisi açısından sebebe bağlı olan ve sebebe bağlı olmayan olmak üzere iki ayrı kıymetli evrak mevcuttur. Devir şekli açısından ise nama yazılı senetler, emre yazılı senetler ve hamiline yazılı senetler olmak üzere üç tür senet bulunur.

Alacak Senetleri

Bir alacak hakkını ihtiva eden bu senetlerin konusu paradır. Lakin bazı alacak senetleri bir edimin yerine getirilmesi için de düzenlenebilir. Alacak senetlerinin konusu para olanlarına verilebilecek en iyi örnekler bono, poliçe ve çektir. Tahvil, emre yazılı havale, emre yazılı ödeme vaadi de diğer alacak senetlerine örnek gösterilebilir. Görüldüğü üzere alacak vaadinin konusu doğrudan olmasa da paradır. Ödeme vaadinin bir hak olduğunu düşünürsek ve bu hakkın konusunun da para olduğunun farkına varırsak her halükârda dolaylı yoldan da olsa alacak senetlerinin konusu para ile ilişkilidir.

Emtia Senetleri

Emtia senetleri bir emtia üzerinde kurulan ayni hakları ihtiva eder. Bu ayni haklara mülkiyet ve rehin hakkı gibi örnekler verilebilir. Emtia senetlerine örnek olarak makbuz senedi, varant ve emre yazılı taşıma senedi gösterilebilir.

Pay Senetleri

Sermayesi paylara ayrılabilen ticari şirketlerin hissesi pay senetlerine örnektir. Ortaklık hakkı kurulan, kurulmuş veya kurulması muhtemel her şey pay senetleri olarak nitelendirilebilir. Anonim ve paylı komandit şirketlerin nama ve hamiline yazılı olan tüm senetler pay senetleri olarak değerlendirilebilir.

Katılma Senetleri

Şirketlerin mali haklarında yararlanma hakkı veren ama ortaklık hakkı vermeyen senetler katılma senetleridir.

Karma Nitelikli Senetler

Konusu para olan alacak hakkı ile taşınmaz rehni ya da taşınmaz yükü söz konusu olan senetler karma nitelikli senetlerdir.

Kurucu Kıymetli Evrak

Senedin ihtiva ettiği hak senedin düzenlenmesi ile doğar. Öncesinde böyle bir hak mevcut değildir. Örnek olarak bono, poliçe ve çek verilebilir.

Açıklayıcı Kıymetli Evrak

Senedin ihtiva ettiği hak önceden de vardır. Senet doğmadan önce hak zaten mevcuttu. Anonim şirketlerin nama ya da hamiline yazılı pay senetleri açıklayıcı kıymetli evraka örnektir.

Nama Yazılı Kıymetli Evrak

Belirli bir kişinin adına yazılan ve emre kaydı içermeyen kıymetli evraklara nama yazılı kıymetli evrak denir. Nama yazılı kıymetli evraklarda lehine evrak düzenlenen kişinin adı yer almalıdır. Nama yazılı senetler Türk Borçlar Kanunu’nda düzenlenmiştir. Beyan ve imza gerekmektedir. Nama yazılı senetler emre değildir notu yer almalıdır. Yani olumsuz emre kaydı düşülmesi gerekir. Nama yazılı evrakın devri yazılı temlik beyanı ve teslim işlemi ile olur. Banka bonoları, banka garantili bonolar, finansman bonoları nama yazılı olarak düzenlenemez. ‘İş bu senet karşılığında on bin TL’yi A kişisine ödeyeceğim.’ şeklinde düzenlenen bir evrak nama yazılı kabul edilir. Menfi emre kaydı ve ciro yasağı kaydı ile kanunen emre yazılı senetler nama yazılı gelebilir. Borçlu temlik edene karşı iler sürebileceği defi haklarını temlik alana karşı da ileri sürebilir. Temlikin ivazlı olması durumunda temlik alan temlik edene başvuru yapabilir. Nama yazılı senetler yavaş devir olurlar ve kamu için güvensizdirler.

Emre Yazılı Kıymetli Evrak

 Emre yazılı olan ve bu kaydı içeren senetler emre yazılı senetlerdir. Lehine senet düzenlenen kişinin yanına emrine ya da emrühavalesine kaydı düşülmelidir. Emre yazılı senetler Türk Ticaret Kanunu’nda düzenlenmiştir. Emre yazılı senetler kanuni ya da iradidir ve emre yazılı olmasına engel teşkil edecek bir durum olmaması gerekir. Emre yazılı senetlerin emre kaydını içermese bile geçerli olması mümkündür. Kambiyo senetleri yani bono, poliçe ve çek kanunen emre yazılı senetlerdir. Lehtarın adının ve soyadının bulunması gerekir. “İş bu senet karşılığında on bin TL’yi A’ya veya emrine ödeyeceğim.” şeklinde bir senet emre yazılı senet olarak kabul edilir. Emre yazılı senetlerin devri ciro ve teslim ile olur. Ciro tam veya beyaz ciro olabilir. Beyaz ciro sadece imza ile olan cirodur. Ciro çifte yetki doğuran hukuki bir işlemdir. Senedi ciro eden kişi ciro edilene tahsil yetkisi borçluya da ödeme yetkisi verir. Emre yazılı senedin borçlusu hamilin hak sahibi olup olmadığını araştırmakla mükellef değildir. İntifa senetleri, tahviller, makbuz senedi, varant, finansman bonoları, varlığa dayalı senetler ve diğer menkul kıymetler emre yazılı olarak düzenlenebilir. Pay senetleri ise kanunen emre yazılı olarak düzenlenemezler. Ayrıca ipotekli borç senedi, irat senetleri ve rehinli tahviller de emre yazılı olarak düzenlenemez.

 Senet borçlusu senet metninden anlaşılan her türlü defiyi ileri sürebilir. Üstelik bu defileri herkese karşı ileri sürebilir. Bununla beraber bu defilere karşı üçüncü kişiler iyi niyet iddiasında bulunamaz. Cirantaya karşı ileri sürülebilecek defiler hamile karşı ileri sürülemez. Hamil cirantalara müracaat etme hakkına sahiptir. Emre yazılı senetler hızlı devir olurlar ve kamu için güvenli senetlerdir.

Hamiline Yazılı Kıymetli Evrak

Hamil kim ise hak sahibinin de o olduğu anlaşılan her türlü kıymetli evrak hamiline yazılı kıymetli evrak olarak düzenlenmiş sayılır. Senedin şeklinden hamiline yazılı olduğu anlaşılır olmalıdır. ‘İş bu senet karşılığında on bin TL’yi hamiline ödeyeceğim.’ şeklindeki bir senet hamiline kabul edilir. Hamiline yazılı senetlerin devri sadece teslim ile olur. Yani zilyetlik kimde ise senedin üstündeki haklar da onundur. Poliçe ve bono lehtar gösterilmesi zorunlu olduğu için hamiline düzenlenemez. Ama çek hamiline de düzenlenebilir. Makbuz senedi, varant gibi senetler de hamiline düzenlenemez. Pay senetleri, ipotekli borç senetleri, ipotekli irat senetleri, rehinli tahviller, konişmento gibi senetler ise hamiline düzenlenebilen senetlere örnek verilebilir. Hamiline yazılı senetlerde defiler ancak senedin geçersiz olması durumunda alacaklıya karşı ileri sürülebilir. Nama yazılı olarak düzenlenen tasarruf bonoları ihraçlarını takip eden yıldan 5 yıl sonra hamiline yazılı bono haline gelir. Nama ve emre yazılı senetler ancak hakkı ve borcu olan herkesin onayı ile hamiline yazılı hale gelebilir. Tahvil işlemi yapıldığı andan itibaren geleceğe yönelik hukuki sonuç doğurur. Geçişe etkisi bulunmaz.

Kıymetli Evrakın Ziyaı ve İptali

 Kıymetli evrakın zarar görmesi ve zayi olması durumunda asliye ticaret mahkemesine kıymetli evrakın ziyaı davası açılabilir. Bu davanın açılması için senedin zayi olması ve senedin üzerinde hakkın hala mevcut olması gerekmektedir. Ayrıca dava açan kişinin kıymetli evrak üzerinde hak sahibi olması gerekir. Üçüncü kişiler kıymetli evrakın ziayı davası açamazlar. Kıymetli evrakın ziyaı davası için senedin zilyetliğinin yeniden kazanılamıyor durumda olunması gerekir. Ayrıca senedin de kanunen iptal edilebilen senetlerden olması da gerekmektedir. Davayı açmaya yetkili yer borçlunun ikametinin bulunduğu yer mahkemesi ya da şirket merkezinin bulunduğu yer mahkemesidir. Bu dava çekişmesiz yargı olmasına rağmen asliye ticaret mahkemesine açılır. Asliye ticaret mahkemesi olmayan yerlerde asliye hukuk mahkemelerinde bu davalar görülür. Bu dava basit yargılama usulüne tabidir. İlan ve iptal süreleri nama yazılı senetlerde 6 aydan az olamaz. Emre yazılı senetlerde ise bu süre 3 aydan az ve 1 yıldan çok olamaz. Senet zamanaşımına uğrayacak ise 3 aylık süre beklenmeksizin iptal kararı verilebilir. Bu süreler ilk ilan tarihinden itibaren başlar.

Kambiyo Senetleri

Kambiyo senetleri birer kıymetli evraktır. Ve bu kıymetli evraklar alacak hakkı barındırır. Bu alacak asli niteliktedir ve para alacağıdır. Kambiyo senetleri kanunen emre yazılı senetlerdir. Kural olarak kamu itimadı bulunur. Kambiyo senetleri tek tek düzenlenir. Kambiyo senetlerinde ıslak imza kuralı geçerlidir. Ayrıca imzaların istiklali de kambiyo senetleri için geçerli bir ilkedir. Kambiyo senetleri kurucu nitelikte senetlerdir ve sebepten soyut senetlerdir. Yani belirli bir sebebe bağlı olmadan da düzenlenebilir. Bu senetlerin ulusal ve uluslararası geçerliliği bulunur. Kambiyo senetleri özel takip yöntemleri ile takip edilir. Kural olarak borçlunun ikametgahında ödenirler. Kambiyo senetlerinde müteselsil sorumluluk bulunur. Kambiyo senetlerinin tarafları fiil ehliyetine sahip olmalıdır. Yani ergen, akıl sahibi ve kısıtlanmamış olmalıdırlar. Bu sebeple sınırlı ehliyetlilerin kambiyo senetleri geçersizdir. Ayrıca kambiyo senedinin geçerli olması için tarafların okuma ve yazma bilme şartı da aranır. Kambiyo senetlerinin temsil yoluyla geçerli olması için özel yetki gerekir. Veli ve vasiler küçük ve kısıtlılar adına kambiyo senedi düzenleyebilir ya da onların kambiyo senedi tarafı olması için rıza gösterebilirler. Vasi için mahkeme kararı olmadan bu işlemler yapılamaz